(Lea faka-Tonga)
Ko Tongá pe ko e Pule'anga Fakatu'i 'o Tongá ko ha 'otu motu 'oku tu'u 'i he Moana Pasifiki Tonga 'a ia 'oku kātoi ai ha motu 'e 176 vahevahe 'ʻi ha konga tahi ko hono 'ēlia ko e kilomita tapafā 'e 700.000 'i he Moana Pasifiki Tongá. Ko e motu fakakātoa 'e 52 'oku lolotonga nofo'i.
'Oku 'iloa 'a Tonga ko e ʻOtu Motu Angaʻofa koeʻuhi ko e anga'ofa 'a e kakai Tongá ki he kaivai Pilitānia ko Kapiteni Semisi Kuki lolotonga 'ene 'a'ahi ki Tongá ni, kā 'i he lauam ʻea Tokiam ʻea (William ʻea Toki Mariner), naʻe feinga e kau houʻeiki ke fakapoongi ʻa Kuki ka naʻe ʻikai ke nau lototaha ki ha fokotuʻutuʻu.
'Oku toe 'iloa 'a Tongá ni koe'uhi ko e fonua pē ia he Pasifiki kuo te'eki ai ke hoko ko ha kolonia ki ha toe fonua kehe.
(Enska)
Saga Tonga er skráð frá níundu öld f.Kr., þegar sjómenn tengdir Lapita dreifbýlinu settust fyrst að eyjunum sem nú mynda konungsríkið Tonga. Ásamt Fiji og Samóa þjónaði svæðið sem hlið inn í restina af Kyrrahafssvæðinu sem kallast Pólýnesía. Fornar tongverskar goðafræðir, skráðar af fyrstu evrópskum landkönnuðum, segja frá eyjunum 'Ata og Tongatapu sem fyrstu eyjarnar sem Maui höfðu dregnar upp á yfirborðið frá djúpinu.